Hergebruik en circulariteit in de projecten van de huisvestingsmaatschappij van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BGHM[1]) en de Openbare Vastgoedmaatschappijen (OVM’s[2])
Als speler in de publieke sector wil de BGHM hergebruik en circulariteit aanmoedigen in haar renovatie- en bouwprojecten voor sociale huisvesting, om de ecologische (klimaatverandering, grondstoffenbeheer dat de planetaire grenzen niet in acht neemt, verlies van biodiversiteit), sociale en economische uitdagingen aan te gaan.
In het bijzonder willen we via onze overheidsopdrachten prioriteit geven aan de renovatie en het behoud van bestaande gebouwen, kiezen voor gereconditioneerde producten, gebouwen renoveren met hergebruikte materialen en prioriteit geven aan de aankoop van materialen die gemaakt zijn van gerecycleerd materiaal.
Hiertoe heeft de BGHM een “commissie circulariteit” opgericht, waarin leden van verschillende BGHM-afdelingen en vertegenwoordigers van bepaalde OVM’s zitting hebben.
Dit is een forum waar iedereen ervaringen kan delen (aandachtspunten/goede ideeën/risico’s) en standaarddocumenten kan opstellen waarmee de sector de verschillende mogelijke acties kan visualiseren, afhankelijk van het type opdracht en de planning.
Het doel van deze commissie is om te werken aan de integratie van circulariteit en hergebruik, voornamelijk in de opdrachten voor werken die door de BGHM en de OVM’s worden uitgeschreven.
Een van de doelen van deze commissie is het introduceren van een aantal hulpmiddelen voor projectmanagers:
- Standaardbestekken om hergebruikinventarissen te maken
De commissie circulariteit legt de laatste hand aan het opstellen van een Standaardbestek voor het opstellen van een hergebruikinventaris en ontmantelingstests.
Het is opgesteld in samenwerking met de facilitator voor duurzaam bouwen en na voorafgaand overleg met spelers in de hergebruiksector.
Dit document wordt beschikbaar gesteld aan de medewerkers en aan de OVM’s om het invullen van inventarissen voorafgaand aan renovaties te vergemakkelijken en te systematiseren.
- Stappen die tijdens het hele proces moeten worden gezet om hergebruikdoelstellingen op te nemen
De commissie heeft de belangrijkste elementen geïdentificeerd waarmee tijdens het ontwikkelingsproces van een project rekening moet worden gehouden om de hergebruikambities te integreren: voor elke belangrijke fase zijn doelstellingen en aandachtspunten gedefinieerd in de vorm van een beslisboom.
- Specifieke administratieve clausules voor de basisaanbestedingsdossiers
De commissie heeft ook specifieke standaardclausules opgesteld die moeten worden opgenomen in de administratieve clausules van de bestekken voor “Opdrachten van werken”.
Tijdens de besprekingen van de commissie werden verschillende oplossingen voorgesteld op basis van de praktische ervaring van de OVM’s en de BGHM. Hier zijn een paar voorbeelden:
- Herzieningsclausules voor meer flexibiliteit op de bouwplaats;
- De verplichting om bepaalde materialen ter plaatse te hergebruiken of om materialen uit hergebruikkanalen te leveren tegen een vooraf bepaalde maximumprijs;
- De vermoedelijke hoeveelheden en bedragen die moeten worden gerechtvaardigd bieden een bepaalde mate van zekerheid over mogelijke prijzen;
- De multicriteria en methodologische nota waarin de inzet van de bedrijven voor het project wat circulariteit betreft, wordt geïdentificeerd.
- Enkele voorbeelden van modelprojecten
De Openbare Vastgoedmaatschappijen en de BGHM wonnen met hun projecten al prijzen bij RenoLab en Be.exemplary als schoolvoorbeeld van bouw- en renovatieprojecten op het gebied van duurzaamheid en circulariteit Deze omvatten onder andere:
Het Kersbeekproject (Zuiderhaard) door het studiebureau &sens, uitgevoerd door Algemeen Aannemer Malice
Dit project bestaat uit een volledige renovatie van 11 eengezinswoningen in de Tuinwijk Kersbeek. De werkzaamheden zijn net afgerond en worden volgende maand ingehuldigd. Het project werd verkozen tot laureaat Be exemplary 2017 en bevatte al verschillende circulariteitsprincipes, waaronder het behoud van reeds bestaande elementen, hun herstel in situ of ex situ en het gebruik van herbruikbare materialen van externe kanalen.
Bijvoorbeeld:
- De bakstenen van de ontmanteling van bestaande bijgebouwen worden hergebruikt voor de aanleg van scheidingsmuren tussen de achtertuinen.
- De toegangspaden werden aangelegd met gerecycleerde tegels afkomstig uit de sloopfase.
- De terrasbedekkingen, tuinpoorten, drempels en treden van de buitentrappen werden uitgevoerd met gerecycleerd materiaal van externe kanalen.
- Het binnenschrijnwerk werd ter plaatse behandeld en opnieuw geplaatst.
Circulariteit betekent ook “omkeerbaar” ontwerpen, en meer specifiek nadenken over de hele levenscyclus van gebouwen vanaf de ontwerpfase, waarbij geanticipeerd wordt op hun vermogen om te veranderen door flexibel, modulair, omkeerbaar en ontmantelbaar te zijn. Het idee is om al in de ontwerpfase te anticiperen op demontage, zodat er in de toekomst geen materialen meer worden verspild. Het is in deze context dat het project ook voorziet in flexibiliteit in het gebruik van de ruimtes, zodat het kan worden aangepast aan het aantal bewoners en het aantal kamers kan worden uitgebreid zonder te hoeven “slopen”. Voor de inrichting van de omgeving heeft de opdrachtgever ook een beroep gedaan op een gespecialiseerd maatwerkbedrijf.
Het project Generaal Jacques (BinHôme)
Volledige renovatie van een flatgebouw met 61 woningen in Elsene: de werkzaamheden zijn gestart in september 2023. Het renovatieproject bestaat uit het renoveren van de flats (5 flats met drie slaapkamers en 56 flats met twee slaapkamers).
Deze sociale woningen, die worden beheerd door de huisvestingsmaatschappij BinHôme, worden gerenoveerd met het oog op circulariteit.
Het belangrijkste doel van het project is om het merendeel van de bestaande materialen te behouden en tegelijkertijd de verdeling en typologie van de flats te behouden.
Bovendien heeft het gebouw een grote hoeveelheid materialen die hergebruikt kunnen worden vanwege hun kwaliteit. Deze werden voorafgaand aan de ontwerpstudie geclassificeerd in een hergebruikinventaris. Het is belangrijk dat de BGHM hergebruik en renovatie van materialen in situ aanmoedigt, als onderdeel van de geplande werken. Vervolgens werd een zorgvuldige keuze gemaakt tussen restauratie, renovatie of instandhouding, waarbij prioriteit werd gegeven aan werken met de minste impact op het milieu maar de grootste architectonische impact.
Het project Clos des Mariés (RENOLAB-aanvraag lopende) in Elsene (uitgevoerd door de OVM BinHôme)
Het project omvat de ingrijpende renovatie van vier gebouwen met erfgoedwaarde tot 31 sociale woningen. Gezien de staat en het belang van de gebouwen werd tijdens de haalbaarheidsstudies een gedetailleerde inventaris gemaakt om de mogelijkheden voor hergebruik vast te stellen.
Als onderdeel van de opdracht voor diensten werd de inventaris geleverd en werden duidelijke doelen gesteld voor het behoud van wat bestaat (minimaal 60% van het gebouw moet behouden blijven), het behandelen van de ontmantelde materialen (minimaal 60% recyclage), het hergebruiken van materialen (minimaal 4% hergebruik) en het gebruik van biogebaseerde materialen.
Er werd ook een hulpmiddel voorzien om de herkomst en bestemming van de gebruikte materialen te traceren (monitoringtabel opgesteld door ROTOR). Dit diende als basis voor de architectonische voorstellen. Die tabel wordt in elke fase van het project bijgehouden, zodat de doelstellingen in elke fase kunnen worden opgevolgd.
Op basis van de tabel kunnen we zo schatten dat 86% van het bestaande gebouw zal blijven staan en dat 52% (in massa) van de materialen die in het project worden gebruikt, afkomstig zal zijn van kanalen voor hergebruik (in de inschrijvingsfase van de opdracht voor werken).
Het project wordt ook ondersteund door een expert op het gebied van de circulaire economie, die heeft kunnen helpen bij het definiëren van de doelstellingen, het opzetten van de monitoringmethoden (met name de monitoringtabel), het identificeren van de belangrijkste aandachtspunten en, bovenal, het helpen nastreven en bereiken van de doelstellingen die aan het begin van het project zijn vastgesteld.
Het project Ugeux (BinHôme)
Het project omvat de renovatie van een gebouw met vier woningen en een gemeenschapscentrum tot een gebouw met zeven woningen, handelszaken en een gemeenschapscentrum. Het project wordt uitgevoerd in opdracht van BinHôme en heeft als doel een thuis te bieden aan alleenstaande en oudere mensen. De wijk bestaat momenteel voornamelijk uit eengezinswoningen, dus deze nieuwe ontwikkeling zal helpen om een nieuwe dynamiek in de buurt tot stand te brengen. Het gebouw is bedoeld als een wegwijzer die het hart van de wijk markeert en de samenhang tussen alle burgers bevordert. De architecturale stijl is ontworpen om het oog aan te spreken en het gebouw een gevoel van identiteit te geven, terwijl het toch in overeenstemming blijft met de schaal van de locatie. Het gebouw heeft vier gevels en wordt omringd door tuinen. Aan de voorkant is de tuin verbonden met de straat en biedt hij toegang tot het gebouw. Aan de achterkant is een deel bestemd voor het gemeenschapscentrum, terwijl de rest beschikbaar is voor de bewoners van het woongebouw.
Meer specifiek benadrukte de RenoLab-jury de volgende sterke punten:
- Goed hergebruik/behoud/recyclage van materialen;
- Goede ruimtelijke en technische omkeerbaarheid van ruimtes en uitrusting;
- De opdrachtgever kiest bewust voor heel sterke energieprestaties (gelijkwaardig aan nieuwbouw);
- Gemengde ontwikkelingen;
- Mobiliteit: fietsenstalling, toegankelijkheid voor personen met beperkte mobiliteit;
- Isolatie wordt teruggewonnen;
- Verstelbare houten luiken.
Het project Tilleuls (BinHôme)
Het renovatie- en verbouwingsproject bestaat uit vier delen: renovatie van de schil van de centrale appartementen, met grote terrassen, de ingrijpende renovatie van de uiterste appartementen, de uitbreiding van het gebouw aan de noord- en zuidgevels om nieuwe appartementen te creëren en andere te vergroten en tot slot de dakuitbreiding van de appartementen op de 5e verdieping om grotere woningen te creëren en te voldoen aan de vraag naar sociale woningen in de buurt. Deze radicale transformatie van het gebouw biedt de mogelijkheid om een nieuwe, uniforme schil voor het hele gebouw te ontwerpen, de omgevingsaanleg en het gebruik ervan te heroverwegen en het gebouw aan te passen aan de huidige en toekomstige eisen en gebruiksdoeleinden.
Meer specifiek benadrukte de RenoLab-jury de volgende sterke punten:
- Grote verbetering van de bewoonbaarheid van het gebouw;
- Er werd rekening gehouden met de bewoners bij de fasering van de bouwplaats;
- Energiegemeenschap;
- Mobiliteit: voet- en fietspaden / fietsenstallingen / toegankelijkheid van de site voor mensen met beperkte mobiliteit;
- Significante verbetering in thermisch en visueel comfort en luchtkwaliteit met een rationele ingreep;
- Circulair ontwerp; Goede energieprestaties;
- Minder risico op oververhitting (beperkt glasoppervlak, inspringingen, enz.);
- Consistente uitbreiding zonder het gebouw meer grond te laten innemen;
- Aandacht voor materialen met een laag VOS-gehalte.
Het project Vanderstappen (Schaarbeekse Haard)
Deze volledige renovatie van acht sociale woongebouwen, in de tuinwijk Ter Delt in Schaarbeek, maakt deel uit van een aanpak die het eeuwenoude erfgoed respecteert en tegelijk de energieprestaties en de kwaliteit van de buitenruimten wil verbeteren. Bij de renovaties wordt bijzondere aandacht besteed aan het behoud van de bestaande structuren, het verbeteren van de isolatie en het beperken van koudebruggen.
[1] De BGHM is de instelling van openbaar nut die verantwoordelijk is voor de ontwikkeling en de bevordering van sociale huisvesting in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.
[2] De Openbare Vastgoedmaatschappijen (OVM’s) zijn de eigenaars en beheerders van de sociale woningen in het gewest.